Viên ngọc quý trong kho tàng văn hóa dân tộc

Về xứ Thanh những ngày đầu xuân Ất Tỵ 2025, trong tiết trời se lạnh và lây phây mưa bụi, chúng tôi đã đến Thọ Xuân, vùng đất giàu truyền thống lịch sử, nơi khởi nguồn của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Người dân nơi đây có câu: “Ăn bánh với giò không bằng xem trò Xuân Phả”, cho thấy sức hút mãnh liệt của trò diễn này.

Trò Xuân Phả diễn ra tại làng Xuân Phả (xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa), kết hợp nhuần nhuyễn giữa cung đình và nghệ thuật dân gian. Những điệu múa vừa tinh tế vừa huyền bí, thể hiện sâu sắc quan niệm thẩm mỹ và tinh thần sáng tạo của người Việt, đặc biệt là tâm hồn mộc mạc của người nông dân một nắng hai sương.

Theo nghệ nhân Bùi Văn Hùng, Trưởng Đoàn nghệ thuật truyền thống Xuân Phả, trò diễn cổ này có từ khoảng thế kỷ IX - X, gắn liền với câu chuyện Thành hoàng làng giúp vua Đinh Tiên Hoàng (Đinh Bộ Lĩnh) dẹp loạn 12 sứ quân.

Tương truyền, trong chuyến tiến quân vào Ái Châu, Đinh Bộ Lĩnh sai sứ giả chiêu mộ binh lực. Khi sứ giả đến bờ sông Chu, giông tố nổi lên, buộc họ phải dừng lại tại làng Xuân Phả. Đêm ấy, Thành hoàng làng đã báo mộng cho sứ giả cách bày binh bố trận. Sáng hôm sau, sứ giả về bẩm báo và Đinh Bộ Lĩnh thực hiện theo kế sách, thu phục các sứ quân, thống nhất đất nước và lên ngôi hoàng đế.

Để tỏ lòng tri ân, vua phong cho Thành hoàng làng Xuân Phả danh hiệu Đại Hải Long Vương và ban tặng dân làng 5 điệu múa trò để dâng lên Thành hoàng trong dịp lễ hội hằng năm, tượng trưng cho “Ngũ quốc lân bang đồ tiến cống”, bao gồm: Trò Hoa Lang (Vương quốc Cao Ly), Tú Huần (Lục Hồn Nhung), Ai Lao (người Thái - Lào), Ngô Quốc (người Ngô Việt - Trung Quốc) và Chiêm Thành (người Chămpa). Mỗi điệu múa không chỉ thể hiện giá trị nghệ thuật mà còn kể lại câu chuyện lịch sử qua trang phục và động tác biểu diễn, với các diễn viên là nông dân bình dị ngày thường.

Trò Hoa Lang mô phỏng cảnh người Cao Ly (Triều Tiên) tiến cống, với nhân vật ông, cháu, mế nàng và mười quân bảo vệ. Trang phục có áo dài, mũ cao da bò, quạt, mái chèo, mặt nạ da bò sơn trắng, mắt đính lông công, mũ chúa chạm rồng, mũ quân chạm mặt nguyệt, thể hiện yếu tố cung đình trong trò diễn.

Trò Tú Huần tái hiện cảnh người Thổ Hồn Nhung (Mông Cổ) tiến cống, với các nghệ nhân đội mũ tre, mặt nạ gỗ miêu tả bà cố, mẹ và 10 người con. Mũ tre đan như rế nồi ngược, mặt nạ vẽ mắt và mồm đen. 10 người con chia thành 5 cặp, thể hiện độ tuổi từ trẻ đến già.

Trò Ai Lao mô phỏng người Thái - Lào tiến cống, với nhân vật chúa Lào, người hầu, quân lính và voi, hổ nhảy múa theo tiếng xênh tre. Chúa Lào đội mũ cánh chuồn, mặc áo chàm xanh, quân lính đội mũ rễ si, quấn phá ngang vai, chân mang xà cạp.

Trò Ngô Quốc tái hiện người Ngô Việt (Trung Quốc) tiến cống, có các nhân vật tiên nữ, chúa và quân lính, cùng các điệu múa quạt, múa khăn và mái chèo. Còn trò Chiêm Thành mô phỏng người Chămpa tiến cống, với nhân vật chúa, quân lính và ông phỗng trong trang phục đặc trưng của người Chămpa.

Với giá trị nghệ thuật và văn hóa sâu sắc, trò Xuân Phả là sự giao thoa giữa nghệ thuật cung đình và dân gian, xứng đáng là viên ngọc quý trong kho tàng Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Các nghệ nhân trình diễn trò Xuân Phả tại Lễ hội Lam Kinh

Giữ gìn và phát huy giá trị di sản

Trải qua hàng nghìn năm, trò Xuân Phả đã trở thành một phần không thể thiếu trong sinh hoạt cộng đồng, được dân gian hóa và duy trì như một di sản quý báu. Được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia từ năm 2016, trò Xuân Phả tiếp tục được người dân làng Xuân Phả, xã Xuân Trường, huyện Thọ Xuân, tỉnh Thanh Hóa bảo tồn, gìn giữ và phát huy.

Nghệ nhân Bùi Văn Hùng, người đã dành trọn cuộc đời cho trò Xuân Phả, luôn nỗ lực “ươm gieo” giá trị văn hóa này cho thế hệ mai sau, chia sẻ: “Được trao truyền từ đời này qua đời khác, không ai ở Xuân Trường là không biết đến trò diễn này. Hiện nay, hầu hết các thôn trong xã đều có đội múa Xuân Phả”.

Từ những năm 1930 trò Xuân Phả đã được trình diễn ở nhiều nơi, như Hội chợ nông sản huyện Thọ Xuân năm 1935, Hội chợ Kinh đô Huế năm 1936… dưới sự chứng kiến của vua Bảo Đại, sau đó là các buổi biểu diễn ở Sài Gòn và Hà Nội. Sau Cách mạng Tháng 8, trò Xuân Phả tiếp tục phục vụ trong công cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, góp phần giữ gìn và phát huy di sản văn hóa dân tộc.

Trải qua nhiều thăng trầm, trò Xuân Phả từng có thời điểm gần như bị mai một. Tuy nhiên, từ năm 1990, chính quyền địa phương đã quyết định khôi phục trò diễn này. Các đội múa được thành lập ở mỗi làng để biểu diễn trong các dịp lễ tế Thành hoàng và các sự kiện cấp huyện, tỉnh, Trung ương. Trò Xuân Phả đã đại diện cho văn hóa dân gian xứ Thanh tham gia các sự kiện quan trọng như Lễ hội chào thiên niên kỷ mới (2000), Festival Huế, Lễ hội Lam Kinh, Thành nhà Hồ… Nhờ những lần xuất hiện này, trò diễn đã trở nên gần gũi hơn với công chúng trong và ngoài nước, đồng thời lan tỏa mạnh mẽ văn hóa địa phương và quốc gia.

Mỗi năm, trước Lễ hội Xuân Phả vào đầu tháng 2 âm lịch, các nghệ nhân của CLB múa Xuân Phả luôn tích cực truyền dạy cho thế hệ trẻ trong khu dân cư. Mặc dù còn bận rộn với cuộc sống mưu sinh, họ vẫn hết lòng bảo tồn trò diễn này. CLB cũng tổ chức các lớp truyền dạy và biểu diễn Xuân Phả tại các trường học trên toàn huyện Thọ Xuân và trong tỉnh. Từ năm 2009, địa phương thường xuyên đào tạo lớp trẻ, chủ yếu là học sinh THCS, THPT, mỗi đợt có từ 100 - 200 học sinh tham gia. Điều này khẳng định sức sống mãnh liệt của trò Xuân Phả trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân xứ Thanh.