Phần 1: Bộ ảnh những chuyến tàu điện ở Hà Nội trước thập niên 1990

Trễ hơn tròn 20 năm, đường sắt nội thành ở Hà Nội được khánh thành năm 1901, nhưng khi đó sự tiến bộ trong công nghệ đã giúp tuyến đường sắt này có hệ thống các tàu điện hiện đại nhất thời bấy giờ, với các đầu xe được chạy bằng động cơ điện ngay từ lúc bắt đầu.

Trước đó, ngay khi chiếm đóng Hà Nội, người Pháp đã sớm đặt một tuyến đường ray đi từ khu Đồn Thủy dọc Tràng Thi đến thành Hà Nội. Nhưng thuở đó xe chưa được cơ khí hóa, tàu do 3 con lừa hoặc ngựa kéo, chuyên chở người và hàng hóa cho người Âu. Theo Tim Doling (tác giả của cuốn sách The Railways and Tramways of Viet Nam), công ty Compagnie des Tramways Électriques d’Hanoï et Extensions (CTEH) đã được thành lập vào măm 1900 để xây dựng hai tuyến tàu điện đầu tiên, và cùng được khánh thành vào tháng 11 năm 1901. Từ đó trở về sau, người Pháp đã xây dựng ở Hà Nội tổng cộng 5 tuyến tàu điện nội thành.

Tàu điện tuyến số 1 đang đi trên rue Francis Garnier, nay là phố Đinh Tiên Hoàng. Trước đó, đây là phố Hàng Chè, nối liền với phố Hàng Bài (chỗ người chụp hình đang đứng, lúc này mang tên đại lộ Đồng Khánh). Bên trái hình này là Hồ Hoàn Kiếm, bên phải là rue Paul Bert (nay là phố Tràng Tiền)

Hai tuyến tramway đầu tiên cùng hoạt động trong năm 1901, cùng khởi hành từ ga Place des Cocotiers ở Bờ Hồ, lúc đó được gọi là quảng trường Négrier (nay là vòng xoay Hàm Cá Mập, hoặc quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục) ở phía bắc hồ Petit Lac (hồ Hoàn Kiếm hiện nay).

Tàu điện đi trên phố Hàng Bài năm 1960. Bên trái là cửa hàng Mậu Dịch Quốc Doanh (nay là Tràng Tiền Plaza) Tuyến số 1 đi về phía Nam, qua đại lộ Đồng Khánh (nay là phố Hàng Bài) qua phố Huế rồi đến khu Bạch Mai (hiện nay gần Chợ Trời). Năm 1905, tuyến số 1 kéo dài thêm gần 2km để đến Chợ Mơ trên phố Bạch Mai ngày nay.

Tàu điện tuyến số 2 tại phổ cổ Hà Nội. Hai bên đường là trụ cấp điện cho xe, thông qua 1 cái cần gắn trên nóc xe Tuyến số 2 thì lên dọc theo phố cổ Hàng Đào, theo hướng Đông Bắc lên phía đại lộ du Grand Bouddha (nay là phố Quán Thánh) để đến Làng Giấy, gần Chợ Bưởi ở Quận Tây Hồ ngày nay.

Tàu điện tuyến tramway số 2 đi xuyên qua Phổ Cổ, trên phố Hàng Đào

Tuyến tramway số 2 đi ngang qua Chợ Đồng Xuân để lên hướng Bắc thành phố

Trước chợ Đồng Xuân đầu thập niên 1990. Bên trên là dây cấp điện đi dọc theo đường ray tàu điện Năm 1904, tuyến số 3 được tiến hành lắp đặt, cũng khởi hành từ ga Place des Cocotiers đi về phía Tây từ hồ Hoàn Kiếm qua các phố du Chanvre (Hàng Gai) và du Coton (Hàng Bông) qua công viên Cửa Nam (nay là Vườn Hoa Bách Việt) rồi qua Rue Duvillier (nay là phố Nguyễn Thái Học) để đến Văn Miếu Quốc Tử Giám và sau đó đi về phía Tây Nam đến Ấp Thái Hà. Năm 1914, tuyến số 3 nối dài tới khu Hà Đông, sau đó là đến chợ Cầu Đơ năm 1938

Tram xe lửa tuyến số 3 ở Hà Đông

Năm 1904, tuyến số 4 được xây dựng, tiếp nối theo tuyến số 3 từ Văn Miếu Quốc Tử Giám rẽ về phía Tây hướng đến cầu Pont du Papier (Cầu Giấy ngày nay). Các toa tàu được chế tạo hoàn toàn ở Pháp, được vận chuyển đường biển về Hải Phòng rồi theo tuyến đường sắt về cơ xưởng của Công ty đường sắt Vân Nam ở Gia Lâm. Ở đó, các toa được lắp trên bộ phận chạy kiểu thùng xe cổ điển Truck Brill có vách ngăn.

Tàu điện ở Hà Nội 100 năm trước

Theo tác giả Tim Doling, mặc dù trong những năm đầu tiên được nhiều người biết đến, nhưng mạng lưới tàu điện tại Hà Nội vẫn gặp phải nhiều vấn đề về tài chính. Cho đến cuối năm 1913, CTEH vẫn bị thâm hụt doanh thu. Từ đó trở đi, lợi nhuận của công ty vẫn khá khiêm tốn, và việc bảo trì các xe điện, đường ray, dây xích điện và các tòa nhà thuộc quyền sở hữu của công ty cũng bị hạn chế. Vào năm 1927, mạng lưới ngày càng xuống cấp này đã được một tập đoàn mới tiếp quản, đó là Tổng công ty Tàu điện Pháp (CGFT), thông qua chi nhánh ở Đông Dương là Công ty Tàu điện Hà Nội mở rộng.

Tàu điện ở ngã tư Tràng Tiền

Năm 1929, công ty này đã lấy tên là Compagnie des Tramways du Tonkin (CTT – Công ty Tàu điện Bắc Kỳ). Cũng trong năm đó, họ đã bắt tay vào nâng cấp các đoạn đường ray và dây xích, và đặt mua các toa xe và đầu máy thế hệ thứ hai của Pháp. Chỉ 1 năm sau đó, CTT cho mở rộng mạng lưới đường xe điện ở Hà Nội, thành lập tuyến đường số 5 đi dọc hướng Bắc – Nam của thành phố, đi từ khu Yên Phụ (xưa là một đoạn để cổ ven sông Hồng) về hướng Nam đến khu Kim Liên.

Tàu điện tuyến số 3 đang đi trên rue Borgnis Desbordes (nay là phố Tràng Thi) sang phía rue Duvillier (nay là phố Nguyễn Thái Học). Vườn hoa Cửa Nam nằm bên phải hình Tuyến số 5 này cắt tuyến số 3 ở công viên Cửa Nam tại vị trí trong hình bên trên, theo hướng đường Mandarine (nay là đường Lê Duẩn) ngang qua ga Hàng Cỏ để đi xuống phía Nam. Ngoài ra, tuyến số 5 cũng đi ngang qua đường ray của tuyến số 2 tại Château d’eau – nay là Bốt Hàng Đậu.

Năm 1943, tuyến số 5 được kéo dài về phía Nam tới tận đường vành đai Route Circulaire (nay là phố Đại La) để phục vụ hành khách Bệnh viện René Robin (Bệnh viện Bạch Mai), Đài phát thanh Hà Nội và sân bay Bạch Mai. Với việc lắp đặt hoàn tất tuyến số 5, mạng lưới tàu điện tại Hà Nội đã đạt chiều dài khoảng 30 km.

Tàu điện đi dọc theo bờ hồ Hoàn Kiếm

Năm 1952, công ty CTT được đổi tên thành Société des Transports en Commun de la Région d’Hanoï. Tuy nhiên, sau thất bại ở Điện Biên Phủ, người Pháp rút khỏi Đông Dương, nên công ty này cun gđã ngừng hoạt động từ ngày 1 tháng 6 năm 1955, tất cả các đường ray, thiết bị và tàu điện đã được chuyển giao cho Nhà nước VNDCCH.

Cũng trong năm 1955, công ty khai thác và vận hành hệ thống tramway ở Sài Gòn là Công ty Tàu đện Pháp ở Đông Dương (CFTI – Compagnie Francaise des Tramways de l’Indochine) rút khỏi Đông Dương, cùng với đó là sự kết thúc của hệ thống tàu điện nội thành Sài Gòn.

Bến tàu điện ở Bờ Hồ (nay là quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục)

Ở Hà Nội thì không như vậy, tuyến đường sắt nội thành vẫn hoạt động đến hơn 30 năm sau đó thì mưới kết thúc sứ mệnh. Trên thực tế là vào năm 1968, chính quyền thành phố Hà Nội thậm chí còn xây dựng thêm một đoạn đường ray mới từ giao lộ Cửa Nam dọc theo phố Cột Cờ (nay là Điện Biên Phủ) và đường Hùng Vương, nối lại tuyến đường số 2 ở phía Nam hồ Trúc Bạch.

Tàu điện Hà Nội năm 1973

Tàu điện Hà Nội năm 1979

Tuy nhiên, vào đầu những năm 1980, những đường ray, dây xích và các toa tàu đã bị xuống cấp đến mức không còn sử dụng được. Điều này dẫn đến việc tuyến số 1 đã bị đóng vào năm 1982, sau đó là tuyến số 4 (Cầu Giấy), tuyến số 3 (Hà Đông), và tuyến số 5 (Yên Phụ) cũng dừng khai thác. Cuối cùng, tuyến số 2 (Đường Bưởi) đã ngừng hoạt động vào năm 1989

Tàu điện Hà Nội năm 1989

Theo Tim Doling, vào năm 1986 thì tuyến số 4 (Cầu Giấy) đã được mở lại, và các đầu máy của xe điện cũ được thay thế bởi những chiếc xe điện bánh hơi được tài trợ từ Đông Âu. Xe điện này chạy bằng dây cáp trên tuyến Hà Nội – Cầu Giấy. Tuy nhiên, đến năm 1994, những chiếc xe điện bánh hơi cũng dần bị biến mất dưới ảnh hưởng của quá trình hiện đại hóa đất nước.

Một trong những chuyến xe điện cuối cùng năm 1994

Sau đây là một số hình ảnh tàu điện ở Hà Nội thập niên 1970: Bến tàu điện ở Bờ Hồ Hoàn Kiếm năm 1973 – Tàu điện trên phố Hàng Bài năm 1973, bên trái là nơi ngày nay là Tràng Tiền Plaza – Tàu điện tuyến số 2 năm 1973

Một số hình ảnh khác của tàu điện ở Hà Nội năm 1973: